ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ (ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ) ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ.

Τον περασμενο μηνα συμπληρωθηκε ενας αιωνας απο την εναρξη του Α΄ΠΠ. Το γεγονος αυτο δεν περασε απαρατηρητο, ειδικα σε Γαλλια και Γερμανια - βασικους πρωταγωνιστες του πολεμου εκεινου - καθως ηδη απο τις αρχες του τρεχοντος ετους προβαλονται σχετικα αφιερωματα και ντοκυμαντερ στους τηλεοπτικους δεκτες και των δυο αυτων χωρων.

Επροκειτο για μια εποχικη συγκυρια, συμφωνα με την οποια το γεγονος αυτο μπορουσε να ερμηνευτει και ως συνεχεια του Γαλλοπρωσικου πολεμου και των συνεπειων του. Τα θερετρα των μαχων δεν ησαν μονο στην Δυτικη Ευρωπη, αλλα επεκταθηκαν και στις αποικίες των τοτε Μεγαλων Δυναμεων. Ειδικα οι Μεσογειακες χωρες και η Μεσοποταμια επαιξαν καθ΄ολη τη διαρκεια του Α΄ΠΠ, αλλα και πιο πριν, κατα τον "μακρυ 19ο αιωνα", σημαντικοτατο ρολο στο ολο ζητημα. 

 Καταλυτικο ρολο στην διαμορφωση και εκβαση του Α΄ΠΠ επαιξε η συμμετοχη ανθρωπων, οχι αποκλειστικα πανεπιστημιακης ή στρατιωτικης μορφωσης, αλλα εις βαθος γνωσης της γλωσσας και των εθιμων των λαων, καθως δε και της γεωγραφιας και τοπογραφιας των εξω-ευρωπαικων χωρων, τα οποια μετεβληθησαν σε θερετρα του πολεμου. Γνωστες περιπτωσεις αποτελουν ο Τομας Λωρενς - περισσοτερο γνωστος ως "ο Λωρενς της Αραβιας" - , η Γερτρουδη Μπελ και ο Μαξ φον Οππενχαιμ. Και στις τρεις περιπτωσεις προκειται για ανθρωπους, οι οποιοι οχι μονο ειχαν παρει μερος σε ανασκαφες στην Μεση Ανατολη, αλλα ειχαν μεινει τοσο μεγαλο χρονικο διαστημα εκει, ωστε να γνωριζουν την αραβικη γλωσσα, τα μερη και να κερδισουν ετσι σταδιακα την εμπιστοσυνη των ντοπιων. Αυτους λοιπον τους ανθρωπους χρησιμοποιησαν - η μεν Βρετανια τους δυο πρωτους, η δε Γερμανια τον τριτο - ωστε να προωθησουν τα σχεδια τους στην Εγγυς Ανατολη οι Μεγαλες Δυναμεις. Παρομοιως κινηθηκαν στο Βαλκανικο και Βορειαφρικανικο μετωπο κατα την διαρκεια του Β΄ΠΠ.

 Ας επαναληφθουν εδω τα εξης ακομα μια φορα: Οτι η αρχαιολογια ως επιστημη ξεκινησε ως χόμπυ καποιων μελων των ανωτερων κοινωνικων ταξεων: Ο Τζοουνς π.χ. που εφυηρε την ινδοευρωπαικη θεωρια ηταν δικαστης. Ο Πιτ Ριβερς που εφαρμοσε πρωτος το συστημα ανασκαφης με τετραγωνες τομες ηταν πρωην στρατιωτικος. Ο Λευαρντ που ανεσκαψε την Νινευη ηταν διπλωματης. Ο Σλημαν που ανακαλυψε την Τροια και τις Μυκηνες μεταξυ αλλων ηταν εμπορος. Ηδη απο τα σπαργανα της απεκτησε η επιστημη αυτη μαικύνες απο τις αρχουσες ταξεις, αφου στους πατρονες της αρχαιολογιας συγκαταλεγονται ο βασιλιας της Σουηδιας Γουσταυος Αδολφος VI, ο Αλβερτος Ι του Μονακο, πριγκηπας Γκριμαλντι και ο Γερμανος Καιζερ Γουλιελμος Β΄. Οι ελιτιστικες τασεις αντικατοπτριζονται και στην μεθοδολογια της εποχης εκεινης, τουλαχιστον ως και το τελος του Β΄ΠΠ: Η αρχαιολογια νοειται ως Kunstgeschichte. Τους ανασκαφεις και μελετητες ενδιαφερουν μονο ναοι, επαυλεις και παλατια, αγαλματα και αναγλυφα. Η κεραμεικη ειναι ενδιαφερουσα, μονο εαν ειναι διακοσμημενη - εκονογραπτη, αναγλυφη, εγχαρακτη. Η αδιακοσμητη, χειροποιητη κεραμεικη ειναι αδιαφορη - εκτος ισως απο τμηματα αγγειων οπως χειλη, βασεις και λαβες που μπορουν να σχεδιαστουν ευκολα και να χρησιμοποιηθουν για ταυτοποιηση ειδων και χρονολογηση. Οι καιροι ωστοσο αλλαζαουν, ηδη πριν απο τον Β΄ΠΠ μπορουν και μελη των κατωτερων αστικων ταξεων να εχουν προσβαση στην πανεπιστημιακη μορφωση. Η μεγαλη επανασταση στην επιστημη αυτη θα γινει ομως περι τις 2 δεκαετιες μετα το τελος του Β΄ΠΠ, οταν το ρευμα της "Νεας Αρχαιολογιας", επηρρρεασμενο απο την κοινωνικη πραγματικοτητα της εποχης, ειδικα στις ΗΠΑ, θα κανει την εμφανιση του. Οι φορεις του ρευματος αυτου θεωρουν οτι η αρχαιολογια ειναι ανθρωπιστικη-κοινωνικη επιστημη. Το ζητουμενο ειναι να μελετηθουν οι ανθρωπινες κοινωνιες του παρελθοντος - πως ζουσαν και που ζουσαν, ποια ηταν η διατροφη τους κτλ. Οι αρχαιολογοι που κληθηκαν να ερμηνευσουν τα υπαρχοντα δεδομενα δια αυτης της μεθοδου προηλθαν ως επι το πλειστον απο την γενια που εζησε τον Β΄ΠΠ και ειχε ερθει σε αμεση επαφη με τους κατοικους των χωρων στις οποιες ειχαν αναπτυχθει οι κλασικοι πολιτισμοι της αρχαιοτητας. Πολλοι δε εξ αυτων δεν ησαν οι αποστασιοποιημενοι ελιτιστες πανεπιστημονες που γνωριζαν μονο αρχαια ελληνικα και λατινικα, αλλα ανθρωποι που ταξιδεψαν στις χωρες αυτες με τα ποδια ή καβαλα σε μουλαρια, κοιμηθηκαν σε χανια και σταβλους, εφαγαν καθημενοι ανακουρκουδα στο εδαφος παρεα με βοσκους και γεωργους, συνομιλησαν με χωριατισσες και αγωγιατες στην γλωσσα τους. Και οι ντοπιοι τους εκτιμησαν, τους αγκαλιασαν, τους αγαπησαν για τον ενδιαφερον τους. Χαρακτηριστικα παραδειγματα καποιων γνωστων τετοιων ερευνητων ακολουθουν στην συνεχεια:

 Η βιασυνη του Ντουτσε (Μπενιτο Μουσολινι) να αποδειξει οτι μπορει να τα βγαλει περα μονος του και η αλλαζονεια του να  υποτιμησει και να στραφει εναντιον της Ελλαδας - μιας χωρας που εκεινη την εποχη ηταν επισης κατω απο δικτατορικο καθεστως και προσπαθουσε να κρατησει ουδετερη σταση - δημιουργησε τις προυποθεσεις για την κυρηξη του πολεμου και την συμμετοχη της χωρας μας στον Β΄ΠΠ απο την 28η Οκτωβριου 1940. Ο ελληνικος στρατος, μολονοτι υστερουσε του ιταλικου σε οπλισμο και ανδρες, καταφερε να νικησει και να προκαλεσει την αναμειξη της ναζιστικης Γερμανιας, αμα την αποτυχια των ιταλλων συμμαχων της, την ανοιξη του 1941. Η επιχειρηση Μαριτα των Ναζι στεφθηκε με επιτυχια, μιας και εισβαλλε στην Ελλαδα απο τα βουλγαρικα συνορα, ενω η κυριως δυναμη του ελληνικου στρατου κρατουσε την αμυνα στα συνορα με την Αλβανια. Τον Απριλιο του 1941 η Ελλαδα δεν μπορεσε να κρατησει αλλο εναντι των ενωμενων ιταλικοφασιστικων και γερμανοναζιστικων δυναμεων. Στο Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο το ζευγος Καρουζου ειχε σοφα προνοησει να θαψει τις αρχαιοτητες, ωστε να μην τις βρουν και τις λεηλατησουν οι Ναζι. Το ιδιο επραχθει και στο Μουσειο της Ακροπολης, αλλα και στο Αρχαιολογικο του Ηρακλειου Κρητης υπο τον Νικολαο Πλατωνα. Στο Βερολινο αντιστοιχα εχουν παρθει επισης τα καταλληλα μετρα, ωστε να προστατευτουν αρχαιοτητες οπως η πυλη της αγορας της Μιλητου, η πυλη της Ισταρ και ο βωμος της Περγαμου απο βομβαρδισμους. Καποια ευρηματα, οπως η κυρια του Τελλ Χαλαφ, δεν ειχαν τετοια τυχη. Αλλα, οπως ο θησαυρος της Τροιας που βρηκε ο Σλημαν, εκλαπησαν απο τους Ρωσους και ειναι ακομα αμφιβολλο εαν θα επιστραφουν ποτε.

 Το Γερμανικο Αρχαιολογικο Ινστιτουτο - οπως και οι υπολοιπες ξενες αρχαιολογικες σχολες - αναστελλει την λειτουργια του. Κατα την διαρκεια του πολεμου παραμενουν στην Ελλαδα επιστημονες, οι οποιοι δεν ενστερνιζονται την ιδεολογια των Ναζι, οπως οι Roland Hampe, Wilhelm Kraiker και Ernst Kirsten. Αυτοι οι οποιοι την ενστερνιζονται, οπως οι Fritz Schachermeyr και Joseph Wiesner, μενουν Γερμανια και σε ασφαλη ποστα. Επι ναζιστικης Γερμανιας πολλες σημαντικες θεσεις του κλαδου καταλαμβανονται απο ασχετους ερασιτεχνες, οι οποιοι ενστερνιζονται την ναζιστικη ιδεολογια περι αρειας φυλης. Ας μην λησμονουμε και την δουλεια του Institut für Ahnenforschung, το οποιο ευτυχως - ως δημιουργημα ναζιστικης προπαγανδας - καταργηθηκε πριν καλα καλα ληξει ο πολεμος. 

 Οι αγγλικες μυστικες υπηρεσιες φροντισαν, αμα την εναρξη του πολεμου στην Ελλαδα, να στειλουν δικους τους πρακτορες μαζι με στρατιωτικες δυναμεις, ωστε να εξοπλισουν τον ελληνικο πληθυσμο και στρατο, αλλα και να οργανωσουν την αντισταση. Οπως και στην περιπτωση του Α΄ΠΠ, ετσι και τωρα, αρχαιολογοι, ιστορικοι και φιλολογοι που γνωριζαν γεωγραφια, τοπογραφια και την νεοελληνικη γλωσσα, σταλθηκαν στην Ελλαδα. Την ωρα που ο Michael Ventris - ο μετεπειτα αποκρυπτογραφος της Γραμμικης Β΄- και η Nancy Sandars - συγγραφεας της πρωτης πληρους μονογραφιας για τους λαους της θαλασσας - αποκωδικοποιουσαν γερμανικα κρυπτα μηνυματα υποβρυχιων, ο αποφοιτος του Καιμπριτζ Nicholas G.L. Hammond ερχοταν σε επαφη με αντιστασιακους στην Μακεδονια, την Ηπειρο και την Αλβανια. Επροκειτο για περιοχες, τις οποιες ο Αγγλος ιστορικος γνωριζε απο πρωτο χερι, μιας και τις ειχε περπατησει πολλες φορες. Ο ιστορικος αυτος, ο οποιος ασχοληθηκε ειδικα με την ελληνιστικη εποχη, θα ξεδιπλωσει τις γνωσεις του στην γεωγραφια και εθνολογια των περιοχων αυτων στο βιβλιο του Migrations and Invasions in Greece and adjacent areas στα 1976. Ο επισης ειδημων επι της ελληνιστικης εποχης Peter Fraser, πτυχιουχος της Οξφορδης, θα προσγειωθει με αλεξιπτωτο κοντα στο Αργος το 1943 και εως το 1945 θα προσπαθησει να οργανωσει την Αντισταση στην Πελοποννησο. Ο ιστορικος θα  πει αργοτερα οτι το κλιμα μεταξυ Ελληνων και Βρετανων δεν υπηρξε καλο. Η συνεργασια ηταν δυσκολη. Ελληνες αντιστασιακοι εχουν εκφρασει την αποψη οτι προδωθηκαν απο τους Αγγλους συμμαχους μετα και την καταληψη της Κρητης κατα την επιχειρηση Ερμης, μεταξυ 20 Μαιου και 1 Ιουνιου 1941. Οι τελευταιοι δηλαδη τους εγκατελειψαν στην μοιρα τους, γιατι θεωρησαν οτι το μετωπο της Ελλαδος ειχε ηδη χαθει. Προτιμησαν να καταφυγουν στο συμμαχικο αρχηγειο στο Καιρο, οπως ειχε κανει ηδη το βασιλικο ζευγος της Ελλαδος. Μονο λιγοι Αγγλοι παρεμειναν στην κυριως Ελλαδα και την Κρητη αμα την καταληψη των απο τους Ναζι.

 Μπορει οι δυναμεις του Αξονα να κατελαβαν την Κρητη χρησιμοποιωντας αλεξιπτωτιστες, επροκειτο ομως για Πυρρειο νικη με βαριες απωλειες για τους Ναζι, καθως - και παλι - ειχαν υποτιμησει το φρονημα των Κρητικων. Οι τελευταιοι επιβεβαιωσαν για ακομη μια φορα την φημη τους ως ατρομητοι πολεμιστες και αγνοι πατριωτες, καθως ανδρες και γυναικες, γεροι και νεοι, δεν διστασαν να επιτεθουν στους κατακτητες χρησιμοποιωντας απο αγροτικα εργαλεια μεχρι οπλα του Α΄ΠΠ. Οι Ναζι για αντεκδικηση προχωρησαν σε ολοκαυτωματα και γενοκτονιες ολκληρων χωριων του νησιου, οπως στην περιοχη της Ιεραπετρας (Βιαννος). Αναλογες πραξεις ειχαν κανει και στην ηπειρωτικη Ελλαδα, σε Διστομο, Καλαβρυτα και αλλου. 

 Ο εκκεντρικος Αγγλος αρχαιολογος John Pendlebury υπηρξε απο τους πρωτους που εσπευσαν να αντιμετωπισουν τους Ναζι, αμα την εκκινηση της επιχειρησης Ερμης. O Pendlebury ειχε περατωσει τις κλασικες του σπουδες στο Καιμπριτζ. Στα 1927 ειχε ερθει στην Ελλαδα με υποτροφια της Βρετανικης Σχολης. Μεταξυ 1928-1929 ειχε ταξιδεψει και στην Αιγυπτο. Ενδιαφεροταν εξισου για την αρχαιολογια των δυο χωρων. Υπηρξε προσωπικη επιλογη του σερ Αρθουρ Εβανς για να διευθυνει τις ανασκαφες στην Κνωσο μεταξυ 1929 και 1934. Παραλληλα, το χρονικο διαστημα 1930-1936 διηθυνε και τις ανασκαφες στην Τελλ ελ Αμαρνα. Ο Pendlebury επομενως ειχε την εμπειρια να δουλεψει πανω σε δυο αρχαιους και διαφορετικους πολιτισμους, σε διαφορετικες χωρες, οπως ο συγχρονος του Henry Frankfort στην Αιγυπτο και την Μεσοποταμια, ή ο sir Flinders Petrie στην Αιγυπτο και την Παλαιστινη! Αναμφιβολα ενας χαρακτηρας ομοιος με τον Λωρενς της Αραβιας. Ο Pendlebury προλαβε να εκδωσει το εργο του Aegyptiaca (1930), εναν καταλογο των μεχρι τοτε γνωστων αιγυπτιακων ευρηματων επι της Κρητης, εργο το οποιο μονο προς τα τελη του 20ου αιωνα ξεπεραστηκε με συγχρονες δημοσιευσεις. Με την καταληψη της Κρητης απο τους Ναζι, ο εκκεντρικος αυτος αρχαιολογος τραυματιστηκε σε μπλοκο με τους Ναζι, πιαστηκε αιχμαλωτος στο κρυσφυγετο που κρυβοταν, του παρεχθησαν οι πρωτες βοηθειες απο Γερμανο γιατρο, αλλα ηταν πλεον αργα. Βαρια τραυματισμενος και μη φεροντας χαρτια ή αλλου ειδους διακριτικα επανω του, δολοφονηθηκε απο τους Ναζι. Ετσι εχασε η αρχαιολογικη επιστημη ενα απο τα πιο δυνατα μυαλα της εποχης του, που εαν ζουσε σιγουρα θα προσεφερε πολυ περισσοτερα. Προκειται για μια τραγικη απωλεια, αν και σιγουρα οχι αναλογη του θανατου του Σπ. Μαρινατου εντος των σκαμματων του Ακρωτηριου της Θηρας ή του αεροπορικου δυστυχηματος περι τα μεσα της δεκαετιας του 1960, το στο οποιο χαθηκαν ολα τα μελη του Ινστιτουτου Αρχαιας Ιστοριας της Χαιδελβεργης.

Ο Pendlebury προλαβε να συνεργαστει με εναν αλλον κλασικιστη, τον Patrick Leigh Fermor, ο οποιος ειναι περισσοτερο γνωστος στην Ελλαδα, διοτι εχει αφησει πλουσιο λογοτεχνικο εργο και επειδη υπηρξε επι δεκαετιες μονιμος κατοικος της χωρας μας. Ισως η δολοφονια του εκκεντρικου αρχαιολογου και συμπατριωτη του να τον γεμισε με σκεψεις εκδικησης, ισως και το θεμα να το σκεφτηκε νηφαλια και ψυχραιμα. Ο Φερμορ αποφασισε με αλλα μελη της Κρητικης Αντιστασης και των Βρετανικων μυστικων υπηρεσιων να απαγαγουν τον διοικητη των γερμανικων στρατευματων του νησιου Friedrich-Wilhelm Müller. O Müller εχει μεινει στην ιστορια γνωστος ως "ο χασαπης της Κρητης". Ειναι ο ανθρωπος ο οποιος διεταξε να γινει το ολοκαυτωμα στα χωρια της Ιεραπετρας ως αντιποινα στις δραματικες απωλειες  του ναζιστικου στρατιωτικου δυναμικου. Στα 1944 ομως που σχεδιαστηκε και οργανωθηκε η επιχειρηση, ο Müller ειχε μετατεθει. Στη θεση του εγινε διοικητης της Κρητης ο Heinrich Kreipe. Η απαγωγη παρα ταυτα εστεφθηκε με απολυτη επιτυχια!

Συνεργατης του Φερμορ και πιθανον γνωριμος του Pendlebury υπηρξε ο Αυστραλος Thomas James Dunbabin. Ουσιαστικα ηταν Τασμανος, οπως ο στρατηγος Μοντγκομερυ στο βορειαφρικανικο μετωπο, αλλα ειχε σπουδασει στο Σιδνευ. Στη συνεχεια περατωσε τις σπουδες του στην Οξφορδη. O Dunbabin - οπως και οι Fermor, Fraser και Hammond - επεζησε τον Β΄ΠΠ. Στα 1948 εξεδωσε την διατριβη του The Western Greeks - μια πρωτοποριακη εργασια, η οποια ανοιξε τους δρομους μελετης των αποικιων της Μεγαλης Ελλαδος αποτελοντας εφαλτηριο για τις μετεπειτα ερευνες και εκδοσεις των Ridgeways και πολλων Ιταλων αρχαιολογων που ενδαφερονταν για την Πρωιμη Εποχη του Σιδηρου και την Υστερη Εποχη του Χαλκου στην περιοχη εκεινη. Το εργο του The Greeks and their eastern Neigbours κυκλοφορησε λιγο πριν τον θανατο του στα μεσα της δεκαετιας του 1950. Υπηρξε αλλο ενα εφαλτηριο για την μελετη των ελληνικων αποικιων, συνεχιστης των οποιων υπηρξε ο επισης Οξφορδιανος John Boardman.

 Απο ελληνικης πλευρας εχουμε υποψιν μας την ιστορια απο την πλουσια βιογραφια του Μανωλη Ανδρονικου: Ο μετεπειτα διασημος αρχαιολογος αναγκαστηκε να διακοψει τις σπουδες του εξαιτιας του πολεμου. Ο Β΄ΠΠ τον βρισκει στο αρχηγειο των συμμαχικων δυναμεων - το οποιο οπως και στον Α΄ΠΠ βρισκοταν στην Αιγυπτο. Δυστυχως δεν μας ειναι γνωστα περισσοτερα στοιχεια απο εκεινη την εποχη. Εικαζουμε και θελουμε να ελπιζουμε οτι ο νεαρος Ανδρονικος μπορει να ειχε χρονο να επισκεφτει τα αρχαιολογικα μουσεια του Καιρου και της Αλεξανδρειας. Η ειρωνια της τυχης ειναι, οτι περι τις τρεις δεκαετιες αργοτερα, ο Ανδρονικος εμελλε να ανακαλυψει τους βασιλικους ταφους της Βεργινας και του Φιλιππου Β΄- του πατερα του ιδρυτη της Αλεξανδρειας.

 Κατα την διαρκεια του Β΄ΠΠ εγιναν λαθρανασκαφες απο τους Ναζι στην Ελλαδα. Κλαπησαν και καποια ευρηματα. Καποια απο αυτα, οπως τα 10.600 οστρακα νεολιθικης θεσης στη Θεσσαλια, επιστραφησαν προσφατα στην Ελλαδα απο την Γερμανια. Σε ορισμενες περιπτωσεις, οπως στην Κρητη, υπηρξαν Ναζι οι οποιοι επιχειρησαν να χρησιμοποιησουν εκρηκτικες υλες, προκειμενου να ανοιξουν ταφους. Ευτυχως απετραπησαν εγκαιρως απο τον Νικολαο Πλατωνα. Το τελος του πολεμου βρισκει τον Roland Hampe να παραδιδει τα κλειδια του Γερμανικου Αρχαιολογικου Ινστιτουτου και να αναχωρει για την Γερμανια. Στη συνεχεια θα εργαστει ως διδασκων στο παν/μιο της Χαιδελβεργης. Οι Joseph Wiesner και Fritz Schachermeyr θα εργαστουν στα μεταπολεμικα χρονια σε Φραιμπουργκ και Βιεννη αντιστοιχα, εγκαταλειποντας τις ρατσιστικες τους ιδεες. Ο τελευταιος παντως θα κυριαρχησει στην αυστριακη αρχαιολογικη επιστημη, επιβαλλοντας την προσωπικοτητα του και σφραγιζοντας με το πλουσιο συγγραφικο του εργο - στο οποιο συγκαταλεγεται η πολυτομη σειρα Ägäische Frühzeit - την αρχαιολογια στην Αυστρια, οπως αντιστοιχα εκανε ο Σπυριδων Μαρινατος στην Ελλαδα και ο Εκρεμ Ακουργκαλ στην Τουρκια.

 Η αρχαιολογια ειναι μια ακρως γοητευτικη επιστημη. Τοσο γοητευτικη, ωστε ακομα και η ποπ κουλτούρα να ασχολειται μαζι της. Συγγραφεις οπως οι Agatha Christie, Clive Cussler, Douglas Preston, Michael Crichton να εμπνεονται απο αυτην και να γραφουν περιπετειωδη μυθιστορηματα με πρωταγωνιστες αρχαιολογους. Υπαρχουν επισης και αρχαιολογοι, οπως οι Valerio Massimo Manfredi και David Gibbins οι οποιοι περασαν στην "αντιπερα οχθη " και εγιναν μυθιστοριογραφοι. Τιποτε ομως δεν ειναι ειναι τοσο ρεαλιστικο, ωστε να υποκαταστησει την πραγματικη ζωη. Ο Α΄και ο Β΄ΠΠ δεν ειναι προιοντα φαντασιας - ελαβαν χωρα πραγματικα. Και σε αυτους τους πολεμους συμμετειχαν - με τον εναν ή με τον αλλον τροπο, ειτε σε πεδια των μαχων, ειτε στα αρχηγεια - και αρχαιολογοι.Οι εμπειριες αυτες τους αλλαξαν - και με την σειρα τους αλλαξαν τον περιγυρο τους. Τον τροπο που βλεπουν τον κοσμο, πως αντιλαμβανονται τα πραγματα, πως ερμηνευουν τα εκαστοτε δεδομενα.