ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ VΙΙ.

Πώς και γιατί έσκασαν οι φούσκες

Οι πικρές αλήθειες για τα γλυκά ψέματα της κρίσης

Των ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΛΩΝΙΑΤΗ - ΧΡΗΣΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ

[Πηγη: Ελευθεροτυπια, Κυριακη 12.10.08.]

Την άλλη όψη της παγκοσμιοποίησης, της ανεξέλεγκτης δράσης των τραπεζών και των «golden boys» βιώνει τώρα η παγκόσμια οικονομία. Η μεγαλύτερη κρίση των τελευταίων δεκαετιών βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και οι ηγεσίες σε όλο τον κόσμο προσπαθούν με κάθε κόστος να σταματήσουν την αιμορραγία των διεθνών αγορών.

*Πόσο σοβαρή είναι αυτή η κρίση και πώς μας επηρεάζει; Τι την προκάλεσε και πόσο θα κρατήσει;

*Πώς ξεκίνησε η καταιγίδα αυτή και γιατί κλιμακώθηκε;

-Η κρίση ξεκίνησε μόλις άρχισε να υποχωρεί η αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ στις αρχές του 2007. Εγινε, όμως, αντιληπτή στα χρηματιστήρια μετά τον Αύγουστο του 2007 με τις πρώτες αδυναμίες αποπληρωμής στεγαστικών δανείων. Αυτές αποκάλυψαν τα σαθρά θεμέλια της αγοράς ενυπόθηκων στεγαστικών υψηλού ρίσκου (subprimes). Τα δάνεια αυτά οι τράπεζες που ανέλεγκτα εξέδιδαν, φρόντιζαν να τα «πακετάρουν» σε σύνθετα ή δομημένα ομόλογα με τη μέθοδο της τιτλοποίησης. Μετά, τα πούλησαν στους θεσμικούς επενδυτές (ασφαλιστικές εταιρείες, ασφαλιστικά ταμεία, αμοιβαία κ.λπ.). Τη διαδικασία αυτή διευκόλυναν οι χρηματοπιστωτικές εταιρείες ασφάλισης πιστωτικών ομολόγων (CDS). Τα τελευταία προϊόντα εκδίδονταν για να καλύψουν τον κίνδυνο να χρεοκοπήσει ο εκδότης τους, έτσι ώστε να νιώθει ασφαλής αυτός που θα αγόραζε τα δομημένα ομόλογα. Πρακτικά, όμως, από το γαϊτανάκι αυτό ο πιστωτικός κίνδυνος πέρασε στο σύνολο της χρηματοπιστωτικής αγοράς. Αυτός ο φαύλος κύκλος εξηγεί και το γιατί το πρόβλημα δεν περιορίστηκε στην subprime αγορά (ύψους 1,3 τρισ.), αλλά απλώθηκε σε όλες σχεδόν τις μορφές δανείων (ύψους πολλών τρισ.). Τιτλοποιήθηκαν τα πάντα: εταιρικά δάνεια, καταναλωτικά, φοιτητικά, δημοτικά δάνεια κ.λπ. Αυτός ο λογιστικός πλούτος υπολογίζεται σε 63 τρισ. δολάρια ή περίπου όσο αξίζουν τα αγαθά και οι υπηρεσίες που παράγονται στον πλανήτη στη διάρκεια 14 μηνών (52 τρισ. δολ. ήταν το παγκόσμιο ετήσιο ΑΕΠ). Ηταν θεωρητικός αυτός πλούτος (ή μοχλευμένος, leveraged όπως λέγεται) και τροφοδοτούσε την ανάπτυξη τα προηγούμενα χρόνια. Δημιουργούσε πωλήσεις και κέρδη στις εταιρείες, μεταφράστηκε σε μπόνους δισ. ευρώ για τα golden boys και τώρα χάνεται. Γι' αυτό και στα χρηματιστήρια έχουν ήδη χαθεί 28 τρισ. δολάρια σε όρους χρηματιστηριακής αξίας.

*Ποιος είναι ο λόγος που κατέρρευσαν κολοσσοί;

-Οι επενδυτικές τράπεζες κατέρρευσαν γιατί επένδυαν με αναλογία άνω του 10 προς 1 (έφθανε το 40 και το 60 προς 1) δανεικά προς ίδια κεφάλαια. Για κάθε ένα δολάριο που είχαν στο χρηματοκιβώτιό τους, δηλαδή, είχαν αναλάβει υποχρεώσεις 40-60 δολαρίων. Οταν υποχώρησαν οι αξίες των επενδύσεών τους, βρέθηκαν να χρωστούν περισσότερα από τα δικά τους κεφάλαια. Το πρόβλημα έγινε χιονοστοιβάδα γιατί δεν περιορίστηκε στις επενδυτικές τράπεζες (που είναι κατ' εξοχήν η δουλειά τους), αλλά και στις εμπορικές (αυτές δηλαδή που βασικό τους αντικείμενο είναι να παίρνουν καταθέσεις και να χορηγούν δάνεια). Αυτό έγινε με ευθύνη της πολιτικής ηγεσίας των ΗΠΑ. Το 1999 καταργήθηκε ο νόμος Glass-Steagall, ο οποίος θεσπίστηκε από το Κογκρέσο το 1933 για να σταματήσει τις κερδοσκοπικές πρακτικές της δεκαετίας του '20 που οδήγησαν στο κραχ του 1929. Με το που έγινε αυτό, οι μεγάλες εμπορικές τράπεζες μπορούσαν πλέον να κάνουν ό,τι και οι επενδυτικές. Να είναι, δηλαδή, ανάδοχοι και να εμπορεύονται τα νέα χρηματοπιστωτικά εργαλεία (βλ. πιστωτικά παράγωγα τύπου MBS, CDO's, CDS) με τα οποία εκτοξεύθηκε στα ύψη η πιστωτική επέκταση και πολλαπλασιάσθηκαν τα επισφαλή δάνεια. Πρακτικά συνέβη το εξής απίστευτο: η τράπεζα συμβούλευε τους πελάτες της να αγοράσουν το τάδε επενδυτικό προϊόν που η ίδια κατασκεύαζε και πουλούσε. Μάλιστα εισέπραττε και προμήθεια, ως «πλασιέ» αυτού που η ίδια κατασκεύαζε. Δηλαδή και σύμβουλος και μεσίτης.

*Ολα αυτά δεν ελέγχονται από τις κεντρικές τράπεζες;

-Μεγάλη είναι η ευθύνη και των νομισματικών αρχών. Για να αποφύγουν την κρίση του 2000 οι κεντρικές τράπεζες έριξαν τα επιτόκια, (η Fed τα περιόρισε στο 1%). Ετσι, όλοι έσπευσαν να δανειστούν και με φθηνό χρήμα να αγοράσουν ακίνητα ή να επενδύσουν σε χρεόγραφα με υψηλότερες αποδόσεις. Η παγκοσμιοποίηση των χρηματαγορών, η μείωση των επιτοκίων σε μηδενικά επίπεδα στις αρχές της δεκαετίας μας και η ανεξέλεγκτη παραγωγή πιστώσεων από τις τράπεζες μέσω της τιτλοποίησης οδήγησαν στις φούσκες των ακινήτων και μετοχών που σήμερα καταρρέουν παρασύροντας σε ύφεση την οικονομία.

*Οι κυβερνήσεις γιατί δεν αντέδρασαν έγκαιρα;

-Από τον φόβο να μην πληγούν από μαζικές εκροές επενδύσεων. Γιατί η επιβολή εθνικών περιορισμών σε μία παγκοσμιοποιημένη χρηματαγορά ενέχει τον σοβαρό κίνδυνο να φύγουν τα επενδυτικά κεφάλαια προς εκεί όπου δεν υπάρχουν περιορισμοί.

*Γιατί οι τράπεζες έμειναν, όμως, από ρευστό;

-Δεν ξέμειναν όλες οι τράπεζες από ρευστό. Μόνον αυτές που είναι εκτεθειμένες σε «τοξικά» δάνεια και τίτλους και πρέπει να καλύψουν ρευστοποιήσεις από ζημιές, υψηλές επισφάλειες και μελλοντικούς κινδύνους. Το πρόβλημα είναι πως ακόμη και αυτές που έχουν ρευστότητα δεν δανείζουν άλλες γιατί δεν τις εμπιστεύονται. Το πρόβλημα της εμπιστοσύνης είναι άμεσο, όμως ακόμη σοβαρότερο τείνει ίσως να αποδειχθεί το πρόβλημα της στασιμότητας και ύφεσης στην εξυπηρέτηση και αποπληρωμή των -κατά τα άλλα- υγιών δανείων.

*Τι σημαίνει η παρέμβαση των κρατών;

-Η παρέμβαση των κρατών και οι μερικές ή ολικές κρατικοποιήσεις γίνονται για να αποσοβηθεί ένα κύμα αλυσιδωτών χρεοκοπιών και η μετάδοση της κρίσης από ορισμένες μεγάλες τράπεζες σε όλο το τραπεζικό σύστημα. Αυτό που χαρακτηρίζεται σαν «συστημικός κίνδυνος» ή «επίδραση ντόμινο».

*Η μείωση των επιτοκίων μπορεί να δώσει λύση;

-Εάν η μείωση των βασικών επιτοκίων των κεντρικών τραπεζών, περάσει στα επιτόκια με τα οποία κινείται η αγορά (διατραπεζική), τότε ναι φθηναίνει και έτσι διευκολύνονται η επιχειρηματική και η καταναλωτική δραστηριότητα. Ομως οι τράπεζες μετά το στραπάτσο έχουν γίνει αυστηρές στους όρους χορήγησης δανείων. Επιπλέον, τα περιθώρια της μείωσης των επιτοκίων είναι πολύ μικρότερα σε σύγκριση με το παρελθόν. Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η πολιτική του φθηνού χρήματος προκάλεσε τις υπερβολές της αγοράς που σήμερα όλοι πληρώνουμε.

*Το τραπεζικό σύστημα, που λέει ότι δεν είναι εκτεθειμένο, γιατί επηρεάζεται;

-Επηρεάζεται άμεσα λόγω της κακής ψυχολογίας επενδυτών και καταθετών, της αύξησης των επιτοκίων και του κόστους του χρήματος στη διατραπεζική αγορά, της δημοσιονομικής επιδείνωσης και υποβάθμισης των ελληνικών κρατικών ομολόγων, καθώς και της χρηματιστηριακής κρίσης. Πιθανότατα θα αρχίσουν να παρουσιάζονται και επισφάλειες, καθώς και οι ελληνικές τράπεζες χορήγησαν με ευκολία δάνεια που δύσκολα θα αποπληρωθούν σε ορισμένες περιπτώσεις. Επηρεάζεται, όμως, και έμμεσα λόγω της κάμψης των εισοδημάτων και της οικονομικής δραστηριότητας που προκαλεί η αρνητική επίδραση που έχει η διεθνής κρίση πάνω σε νευραλγικούς τομείς της οικονομίας (εξαγωγές, τουρισμός, ναυτιλία, αγορά ακινήτων).

*Πώς επηρεάζει η κρίση τις επιχειρήσεις, αλλά και τους καταναλωτές;

-Καθιστά ακριβότερο και δυσκολότερο τον νέο δανεισμό, αυξάνει το βάρος εξυπηρέτησης των συσσωρευμένων χρεών, συρρικνώνει την αξία των υφιστάμενων περιουσιακών στοιχείων (ακίνητα, μετοχές), μειώνει τα μελλοντικά εισοδήματα και κέρδη και επιδεινώνει τις ήδη ζοφερές προσδοκίες. Η ψυχολογία αλλάζει δραστικά, αφού το όποιο αίσθημα ευημερίας υπήρχε, εξαλείφεται και τη θέση του καταλαμβάνουν η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι ο περιορισμός της κατανάλωσης λόγω μείωσης της αγοραστικής δύναμης και η αποχή από τις επενδύσεις με παράλληλη στροφή στην αποταμίευση μέχρις ότου ξεκαθαρίσει το τοπίο. Δεν είναι τυχαίο που στην Ελλάδα τους τελευταίους μήνες παρατηρείται μεγάλη πτώση της οικοδομικής δραστηριότητας, κάμψη της βιομηχανικής παραγωγής, σημαντική επιβράδυνση των εξαγωγών, μείωση του όγκου στο λιανικό εμπόριο.

*Θα συνεχιστεί η κατάσταση και πού θα οδηγήσει την αγορά και την οικονομία;

-Σήμερα οι επιπτώσεις φαίνονται στις τιμές των μετοχών και στο κόστος του χρήματος. Σταδιακά θα περνάει στην οικονομία. Οσες επιχειρήσεις δεν αντέξουν την κρίση, θα κλείσουν ή θα απορροφηθούν. Ομως λίγο-πολύ όλες θα αναγκασθούν να περιορίσουν τα έξοδά τους, θα αναβάλουν επενδύσεις και ίσως να περιορίσουν και το προσωπικό τους. Ετσι, η οικονομία μπαίνει σε φαύλο κύκλο, που οδηγεί... από το κακό στο χειρότερο. Στην καλύτερη περίπτωση, οι επόμενοι 12 έως 18 μήνες θα είναι δύσκολοι. Πρωταρχικός στόχος τώρα δεν θα είναι η αύξηση των εισοδημάτων, όσο η διασφάλιση της απασχόλησης και του πλούτου. Η κουλτούρα της υπερκατανάλωσης και μάλιστα με δανεικά έχει τερματιστεί.

*Η Ε.Ε. μπορεί να κάνει κάτι; Και ποια θα είναι η επίπτωση της κρίσης στη λειτουργία της;

-Η Ε.Ε. οφείλει να επιδείξει την αναγκαία ενότητα στην κρίση εάν θέλει να αξιώσει αναλόγως μερίδιο στον νέο διεθνή καταμερισμό εργασίας και τον νέο πολυπολικό κόσμο που θα προκύψει από την επερχόμενη δοκιμασία. Τα νέα δεδομένα ήδη της επιβάλλουν την επεξεργασία κοινής ενεργειακής και εξωτερικής πολιτικής. Η κρίση λογικά πρέπει να την ωθήσει στην επίσπευση της οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσής της. Εάν αυτό δεν συμβεί, τότε ορισμένοι πιστεύουν ό,τι θα δοκιμαστεί η συνοχή της. Μέχρι στιγμής, πάντως, τα ευρωπαϊκά ανακλαστικά στην κρίση κρίνονται θετικά αν και ανεπαρκή: οι διάφορες χώρες-μέλη αντιμετωπίζουν μεμονωμένα αλλά με παρεμφερή τρόπο τα προβλήματα των τραπεζών τους χωρίς τη δημιουργία κοινού ταμείου παρέμβασης. Η ΕΚΤ προχώρησε σε μία συντονισμένη (με τις άλλες κεντρικές τράπεζες) μείωση επιτοκίου και τη διασφάλιση των καταθέσεων μέχρις ενός ορίου. Καθώς η κρίση αναπόφευκτα θα βαθύνει προσεχώς, πολλά θα εξαρτηθούν από την ερμηνεία και εφαρμογή του Συμφώνου Σταθερότητας που περιορίζει τα δημόσια ελλείμματα στο 3% και από την προσέγγιση μεταξύ ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου στο θέμα αυτό. Το πρόβλημα, βέβαια, είναι ότι μέχρι στιγμής η κυκλοφορία του ευρώ στηρίζεται στη δημοσιονομική πειθαρχία και η χαλάρωσή της πιθανότατα θα έχει επιπτώσεις στο νόμισμα.

*Αν οι καταθέσεις είναι εγγυημένες, ποιος θα πληρώσει;

-Υπάρχει κοινό τραπεζικό ταμείο (το Ταμείο Εγγύησης Καταθέσεων) που εγγυάται. Οτιδήποτε αυτό δεν μπορέσει να καλύψει, αναλαμβάνει το κράτος (σύνολο καταθέσεων μέχρι 100.000 ευρώ για τρία χρόνια).

*Πότε θα υπάρξει φως στην άκρη του τούνελ;

-Στην αγορά λένε πως το φως της αυγής εμφανίζεται όταν επικρατεί το πιο πυκνό σκοτάδι. Δηλαδή, όταν όλοι έχουν για τα καλά απελπιστεί και δεν περιμένουν κάτι καλύτερο. Προφανώς, δεν έχουμε ακόμη φθάσει εκεί, αφού οι πολλοί αναμένουν ή ελπίζουν ακόμη σε μία γρήγορη ανάκαμψη των αγορών τη στιγμή που η οικονομία δεν έχει ακόμη εισέλθει σε ύφεση. Ουσιαστική ανάκαμψη, πάντως, θα υπάρξει μόνον όταν ξεκαθαρίσει η αγορά από τις νοσηρές κερδοσκοπικές πρακτικές και η οικονομία από τις προβληματικές και υπερχρεωμένες επιχειρήσεις. Η ιστορία δείχνει πως το καθήκον αυτό επιτελείται μέσω της οικονομικής ύφεσης, γι' αυτό και είναι επίπονο: Οσο, δε, μεγαλύτερες είναι οι ανισορροπίες και οι στρεβλώσεις της αγοράς από την περίοδο της ξέφρενης ανάπτυξης, τόσο μεγαλύτερη είναι η διάρκεια των προσαρμογών και της ύφεσης. Ενας ορίζοντας μέχρι το 2010 είναι ίσως ρεαλιστικός έως και αισιόδοξος.

*Ποιες τακτικές να ακολουθήσω για προφύλαξη;

-Μειώστε τα χρέη και τις περιττές δαπάνες σας και επιμερίστε τον πλούτο σας κατά τρόπο που να διαθέτετε όσο το δυνατόν πιο ασφαλείς επενδύσεις: κατά προτίμηση, καταθέσεις σε ευρώ και κρατικά ομόλογα. Επενδυτικές ευκαιρίες ασφαλώς θα υπάρξουν στη διάρκεια της κρίσης, όμως στη φάση αυτή χρειάζεται εξαιρετικά μεγάλη σύνεση.