ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΧVΙΙΙ.

Η ανεξίτηλη πολιτιστική κληρονομιά του Αριστοτέλη

Ο «δάσκαλος των σοφών» και η Ημέρα της Ευρώπης

(ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΣΦΕΝΔΟΝΗ-ΜΕΝΤΖΟΥ* εφημεριδα "ΤΟ ΒΗΜΑ" Σάββατο 9 Μαΐου 2009)


Oλοι οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ενωσης γιορτάζουμε σήμερα, 9η Μαΐου, την «Ημέρα της Ευρώπης». Παράλληλα, νωπή στις σελίδες του Τύπου είναι η είδηση ότι ο υπουργός Πολιτισμού κ. Αντώνης Σαμαράς ανακοίνωσε την απόφαση του υπουργείου να διασώσει και να προβάλει το Λύκειο τουΑριστοτέλη , δεκατρία χρόνια μετά την αποκάλυψή του από την αρχαιολογική σκαπάνη. Πρόκειται για ένα έργο πνοής, το οποίο έχει εξαιρετική σημασία.

Ισως, βέβαια, τα δύο γεγονότα στα οποία αναφέρθηκα να φαίνονται εκ πρώτης όψεως ασύνδετα. Αν το σκεφθούμε όμως, δεν υπάρχει ίσως πιο κατάλληλη ευκαιρία για να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας, την ημέρα αυτή, τη βαθιά συγγένεια που συνδέει τον Αριστοτέλη με την Ευρώπη και την πολιτιστική της κληρονομιά· για να αναλογισθούμε ως έλληνες και ως ευρωπαίοι πολίτες ότι αυτό που μας ενώνει με την Ευρώπη δεν είναι μόνον όσα ιδιαίτερα σημαντικά ακολούθησαν μετά τη Συνθήκη της Ρώμης το 1957, όπου μπήκαν οι βάσεις της σημερινής Ενωμένης Ευρώπης που έχει θέσει ως στόχους της την προάσπιση της ασφάλειας και των δημοκρατικών θεσμών των κρατών-μελών και τη δημιουργία ενός κοινού πλαισίου πολιτικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών και άλλων συντεταγμένων. Τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή, όσο ποτέ άλλοτε, να αναλογισθούμε ότι αυτό που μας ενώνει με την Ευρώπη είναι επίσης η κοινή πολιτιστική κληρονομιά, που μας πάει πίσω 2.500 χρόνια: στην αρχαία Ελλάδα, τη χώρα που γέννησε τη Δημοκρατία και τον φιλοσοφικό στοχασμό.

Στη χορεία των φιλοσόφων που έθεσαν τη σφραγίδα τους στην πνευματική ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού κυρίαρχη θέση κατέχει ο Αριστοτέλης, ο μακεδόνας φιλόσοφος και δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που γεννήθηκε στα Στάγιρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ. και πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, πρώτα ως μαθητής στην Ακαδημία του Πλάτωνα και κατόπιν ως δάσκαλος στη σχολή που ίδρυσε ο ίδιος, το Λύκειο. Η συμβολή του σταγειρίτη φιλοσόφου στην πολιτιστική και πνευματική κληρονομιά της Ευρώπης είναι κάτι το οποίο έχει αναγνωριστεί από την οικουμενική πνευματική κοινότητα: είναι ένας από τους μεγάλους στοχαστές που έθεσαν τα θεμέλια για την ανάπτυξη αυτού που ονομάζουμε σήμερα ευρωπαϊκό πολιτισμό. Με το έργο του έθεσε τις βάσεις της Μεταφυσικής, της Λογικής, της Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας και άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του στη μεσαιωνική παράδοση της Ευρώπης, στο Βυζάντιο, αλλά και στον αραβικό κόσμο, συνεχίζοντας να δίνει το «παρών» στο πνευματικό γίγνεσθαι του ευρωπαϊκού και δυτικού εν γένει πολιτισμού. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι ο Αριστοτέλης είναι ταυτόχρονα και ο πρώτος πανεπιστήμονας όλων των εποχών. Εκανε πλούτο παρατηρήσεων στους χώρους της Αστρονομίας, της Μετεωρολογίας, της Φυσικής, της Ψυχολογίας και προπαντός της Ζωολογίας και Βιολογίας, όπου βασίζεται κατά κύριο λόγο η φήμη του ως ερευνητή- επιστήμονα. Εθεσε έτσι τα θεμέλια των βασικών σήμερα επιστημών και προσέφερε έναν αξιοθαύμαστο αριθμό ορισμών φιλοσοφικών και επιστημονικών κλάδων, όπως λογική, ηθική, ρητορική, πολιτική και οικονομική επιστήμη, φυσική, βιολογία, μετεωρολογία κ.λπ. Παράλληλα δημιούργησε πλήθος όρων τους οποίους χρησιμοποίησαν και συνεχίζουν να χρησιμοποιούν οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες ως σήμερα. Κύριος μοχλός της σκέψης του Αριστοτέλη στάθηκε η προσπάθεια να εξηγήσει τον κόσμο της εμπειρίας με έναν μετασχηματισμό που θα επέφερε σε βασικές θέσεις της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών, διότι πίστευε ότι ο διαχωρισμός ανάμεσα σε δύο κόσμους δεν μπορούσε να προσφέρει ικανοποιητική εξήγηση για τη μεταβολή και το γίγνεσθαι που χαρακτηρίζει τον κόσμο της εμπειρίας. Η στάση αυτή του φιλοσόφου είναι εμφανής και σε άλλα ζητήματα, όπως εκείνα της ηθικής, τα οποία συνέδεσε με τη φύση του ανθρώπου. Δεν απέρριψε τελείως τα ανθρώπινα πάθη, αλλά πρότεινε τον μετριασμό τους. Η αναζήτηση της ουσίας της ηθικής ζωής τον οδήγησε στην έννοια του «μέτρου», δηλαδή της «μεσότητας»όπου η αρετή είναι η μεσότης μεταξύ δύο αντίθετων παθών. Μίλησε ακόμη για τη σημασία της πολιτικής αρετής και επικαλέσθηκε την καθολικότητα της ορθής χρήσης του λόγου στον πολιτικό βίο. Αν θέλαμε, λοιπόν, να προβούμε σε μια συνολική εκτίμηση της πνευματικής μορφής του Αριστοτέλη, θα λέγαμε ότι υπήρξε ένας «δάσκαλος των σοφών»- όπως παρατήρησε οΔάντης-, ένας κορυφαίος στοχαστής της αρχαιότητας, η σκέψη του οποίου άσκησε τεράστια επίδραση στην ανθρώπινη διανόηση.

Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω μία ακόμη ευτυχή συγκυρία. Η απόφαση για τη διάσωση και προβολή του Λυκείου του Αριστοτέλη συμπίπτει χρονικά με το ευτυχές γεγονός της ανάληψης από την Ελλάδα της διοργάνωσης του 23ου Παγκοσμίου Συνεδρίου Φιλοσοφίας στην Αθήνα το 2013. Με την επιτυχή έκβαση της ελληνικής υποψηφιότητας, την οποία είχα την τιμή να καταθέσω στη Διεθνή Ομοσπονδία των Φιλοσοφικών Εταιρειών (FΙSΡ) στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Σεούλ, ως πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, θα δοθεί η ευκαιρία να συγκεντρωθούν περισσότεροι από 3.000 φιλόσοφοι από όλες τις χώρες του κόσμου στην Αθήνα, την πόλη που αποτέλεσε το λίκνο τηςΦιλοσοφίας, και να επισκεφθούν, μεταξύ άλλων ανεκτίμητων μνημείων, το Λύκειο του Αριστοτέλη, το οποίο μαζί με την Ακαδημία του Πλάτωνα αποτελούν τα πρώτα πανεπιστήμια στην ιστορία της ανθρωπότητας.

(*Η κυρία Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο ΑΠΘ.)