ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΕΣ.

Στο μουσειο της Περγαμου, στο Βερολινο, ανακοινωθηκε προσφατα η συνεχιση της εκθεσης που τιτλοφορειται "η επιστροφη των θεων" και ξεκινησε απο περυσι. Στην εκθεση αυτη, παρουσιαζονται γλυπτα απο συλλογες παν/μιων και μουσειων της Βραζιλιας και της Κουβας.

Η επιγνωση του οτι, ακομα και σε τοσο μακρινες χωρες υπαρχει ενδιαφερον για την ελληνικη μυθολογια, σου δινει μια ενδειξη γλυκαδας. Ειναι σαν να εφαγες φρεσκια παστα. Την ιδια γλυκα αισθανεται ο λατρης των αρχαιων πολιτισμων, ειτε ειναι ειτε δεν ειναι ελληνικης καταγωγης, οταν μαθαινει οτι απο την νεα χρονια θα κυκλοφορησει στους κιν/φους η μεταφορα του πρωτου βιβλιου της σειρας για εφηβους, με πρωταγωνιστη τον Percy Jackson. Ο Percy θυμιζει σε πολλα τον Harry Potter, με τη διαφορα οτι δεν ειναι μαθητευομενος μαγος, αλλα ενας νεαρος αμερικανος, ο οποιος ανακαλυπτει οτι ο πατερας του ειναι στην πραγματικοτητα ο...Ποσειδωνας, ο θεος της θαλασσας! Το trailer της νεας ταινιας κυκλοφορει ηδη στο youtube. Παραλληλα μαθαινουμε, οτι προσφατα ολοκληρωθηκαν και τα γυρισματα του remake της ταινιας "Clash of Titans", το οποιο πραγματευεται την ιστορια του Περσεα, ενω προκειται να γυριστει και ταινια γυρω απο τους αθλους του Θησεα. Αυτα, ενω στα βιντεοπαιχνιδια, το "Age of Mythology" και το "God of War", το οποιο πραγματευεται τις περιπετειες της θεοτητας Κρατος, θεωρουνται απο τα πιο εντυπωσιακα και επιτυχημενα παγκοσμιως.

Γαι τον Ταλα ειναι εν ολιγοις κατανοητο, γιατι το Χολλυγουντ πλασσαρει στην αγορα προιοντα βασισμενα στην ελληνικη μυθολογια: Οι περιπετειες θεων και ημιθεων, οι μαχες τους εναντια σε Τιτανες, Κυκλωπες, Κενταυρους, Δρακοντες προσφερονται για ταινιες περιπετεας και δρασης, στις οποιες, οπως εχουν αναφερει και διασημοι κριτικοι κιν/φου, οι δημιουργοι ειδικων εφφε πραγματικα οργιαζουν!

Χαλκινη κεφαλι γρυπα απο τριποδα. Στην αρχαια Ολυμπια εχουν βρεθει πληθος τετοιων κεφαλων. Ο γρυπας ηταν ενα μυθικο πλασμα με κεφαλι και φτερα αετου και σωμα λιονταριου. Το τερας αυτο, αποτελουνταν δηλαδη απο μερη υπαρκτων ζωων. Συμωνα με τον Ηροδοτο, οι γρυπες ζουσαν στα βουνα της Σκυθιας και φυλαγαν χρυσαφι. Η φυλη των μονοφθαλμων Αριμασπων πολεμουσε εναντιον τους.

Με αφορμη λοιπον, ολα αυτα που γινονται και θα γινουν, επιθυμει ο Ταλας να ξεδιπλωσει καποιες σκεψεις του σχετικα με τους αρχαιους μυθους. Δεν προκειται να γινει εκτενης αναλυση περι μυθων και σημασιας τους εδω. Για αυτο και παραπεμπει σε πλουσια βιβλιογραφια, οπως τον 1ο τομο της σειρας του Παπαχατζη για την ελληνικη μυθολογια απο την εκδοτικη Αθηνων. Τα βιβλια του Ρομπερτ Γκρειβς και του Καρλ Κερενυι για τους ελληνικους μυθους, απο Κακτο και Ζαχαροπουλο αντιστοιχα. Το πονημα του Βαλτερ Μπουρκερτ για την αρχαια ελληνικη θρησκεια απο τις εκδοσεις Καρδαμιτσα.

Η ελληνικη μυθολογια ειναι πλουσια σε ιστοριες. Ιστοριες με θεους που αποκτουν εξουσια και ζευγαρωνουν με θνητες. Με βασιλιαδες και πολεμιστες. Με ηρωες που ταξιδευουν στα περατα της οικουμενης, προκειμενου να βρουν σπανιους θησαυρους. Που πολεμουν με τερατα και σωζουν πριγκηπισσες. Πολλα εχουν γραφτει και θα γραφουν ακομα για τον νοημα και την ερμηνεια τους. Οι αρχαιοι συγγραφεις ειναι μοιρασμενοι, καποιοι τους χρησιμοποιουν για διδαγμα (π.χ. ο Πλατων), καποιοι τους θεωρουν μερος του απωτερου παρελθοντος (συνεκρινε τις διαφορες "αρχαιολογιες": του Θουκυδιδου, του Φλαβιου Ιωσηπου, του Διον. Αλικαρνασσεως, αλλα και τα εργα των Βηρωσσου και Μανεθωνος, του Ηροδοτου και του Διοδωρου Σικελιωτου) και καποιοι, οπως ο συγγραφεας των "Απιστων Ιστοριων" Παλαιφατος, θεωρουν οτι οι μυθοι θα επρεπε να ερμηνευονται μεταφορικα, διοτι ειναι απλως συμβολικοι. Για παραδειγμα, αναφερει ο Παλαιφατος τον αθλο του Ηρακλεους εναντιον της Λερναιας Υδρας. Κατα τον μαθητη του Αριστοτελη, στην περιοχη της Λερνας υπηρχε ενας ντοπιος ηγεμονας, ο οποιος εκτιζε φραγματα, με αποτελεσμα η Τιρυνθα και οι Μυκηνες να μην υδροδοτουνται και κατα συνεπεια, να εξαρτωνται απο αυτον. Ετσι ο Ευρυσθεας στελνει τον Ηρακλη να διευθετησει το θεμα. Ο τελευταιος καταφερνει να θεσει σε λειτουργια εννια αδρευτικα εργα - οσα και τα κεφαλια του μυθικου τερατος δηλαδη - αλλα δεχεται επιθεση στα μετοπισθεν απο καποιον πολεμιστη Καβουρα με τους στρατιωτες του (στον μυθο, η Ηρα ειχε στειλει εναν καβουρα, που παρενοχλουσε τον ηρωα, ενω πολεμουσε το τερας), μεχρις που καταφθανει ο Ιολαος με ενισχυσεις. Αν μη τι αλλο, ο Παλαιφατος δινει μια αλλη διασταση στην ερμηνεια των μυθων...

Αναφερθηκαν προηγουμενως τα τερατα της ελληνικη μυθολογιας, ενα απο τα ποιο εντυπωσιακα της στοιχεια. Δεν ειναι ομως γνωστη καποια ερευνα, για το πως δημιουργειται ενα τερας; Κατα τη γνωμη του γραφοντος, η φαντασια των αρχαιων εμπνευστηκε απο την φυση. Τα τερατα της ελληνικης μυθολογιας αποτελουν ουσιαστικα προσμειξεις ετερογενων και ετεροκλιτων στοιχειων. Ενα παραδειγμα ειναι ο γρυπας (βλ. εικ. 1 εντ.), ο οποιος αποτελειται απο δυο γνωστα ζωα, τον αετο και το λιονταρι. Η Χιμαιρα ειναι μισο λιονταρι, μιση αιγα, με ουρα που καταληγει σε κεφαλη φιδιου. Ο δε Κερβερος, η Λερναια Υδρα και η Σκυλλα εχουν το εφφε των πολλαπλων κεφαλων. Και εαν εχει μελετησει κανεις το ζευγαρωμα των φιδιων, θα εχει παρατηρησει το πως τα σωματα και τα κεφαλια των ερπετων αυτων περιπλεκονται μεταξυ τους, περιλαμβανοντας, οχι μονο ενα, αλλα και περισσοτερα ζευγαρια! Καπως ετσι εφτιαξε και η φαντασια των αρχαιων τον δρακοντα, ο οποιος υπαρχει και στις μεσαιωνικες παραδοσεις: Πηραν ενα φιδι η' μια σαυρα και αυξησαν το μεγεθος της. Της προσεθεσαν κεφαλια, κερατα, γαμψα νυχια και δοντια, φτερουγες. Και ετσι εφτιαξαν ενα καινουργιο πλασμα... Οσον αφορα φιγουρες, οπως οι Μολιωνες η' Ακτοριωνες, οι Εκατογχειρες και ο Γηρυονης, συζητωντας προ λιγων μηνων με φιλο που ειναι γνωστης των ιατρικων και της βιολογιας, επιβεβαιωθηκαν καποιες υποθεσεις του γραφοντος περι αυτου: Στην περιπτωση των, θα μπορουσε να υπαρχει γονιδιακη διαταραχη. Στην νεοτερη εποχη οι Σιαμαιοι ονομαστηκαν ετσι, επειδη η πρωτη γνωστη περιπτωση εμφανιστηκε στο Σιαμ. Τιποτε ομως δεν αποκλειει να υπηρξαν και στο παρελθον, σε αλλες χωρες, πανομοιοτυπες περιπτωσεις. Μηπως οι μυθολογικες μορφες, σαν αυτη του Γηρυονη, ειχαν την προελευση τους σε μακρινες περιπτωσεις γονιδιακων διαταραχων και μεταλλαξεων, οταν δεν υπηρχε γραφη ακομη, αλλα επειδη ησαν τοσο σπανιες, εκαναν εντυπωση και διατηρηθηκαν ανα τους αιωνες στην κοινη πολιτισμικη μνημη; Αλλωστε, ακομα και σημερα περιπτωσεις σιαμαιων, η' "σειρηνων", οπως το κοριτσιακι απο την Βραζιλια που γεννηθηκε με ενωμενα τα κατω ακρα, αλλα δυστυχως απεβιωσε πριν απο λιγους μηνες, συνεχιζουν να εντυπωσιαζουν την κοινη γνωμη.

Συγχρονη απεικονιση των θεων του Ολυμπου. Απο ιταλικο παιδικο βιβλιο για την ελληνικη μυθολογια, το οποιο εχει μεταφραστει και στα ελληνικα.

Η ομαδα υπερηρωων JLA της DC Comics. Οι ιδιοι οι δημιουργοι της εχουν δηλωσει οτι εμπνευστηκαν την δομη της ομαδας απο την ελληνικη μυθολογια και τους αρχαιους θεους. Μολονοτι η ταυτοποιηση δεν ειναι παντα ευκολη, ο Σουπερμαν θεωρειται ο Διας/Ηρακλης της υπερομαδας, ο Μπατμαν ο Αδης, η Γουοντεργουμαν η Αρτεμις/ Ηρα, ως το μοναδικο γυναικειο μελος της. Ο Ακουαμαν θα μπορουσε να ταυτιστει με τον Ποσειδωνα και ο Φλας με τον Ερμη.

Ενα αλλο θεμα ειναι η βια που υπαρχει στην ελληνικη μυθολογια. Πριν λιγα χρονια, ο καθηγητης Gerhard Hiesel αναφερε σε διαλεξη του σχετικα με την μυθολογια, οτι οι μυθοι αντανακλουν ιστοριες βιας, δυναμης και ποθου για εξουσια και ισχυ. Ο Κρονος εκθρονιζει τον πατερα του Ουρανο και τρωει τα παιδια του. Ο Διας γκρεμιζει τον πατερα του Κρονο στα Ταρταρα και ιδρυει την δυναστεια των Ολυμπιων θεων. Ο Ατρεας σκοτωνει τον αδελφο του Θυεστη. Ο Περσεας σκοτωνει τον παππου του Ακρισιο. Οι Δαναιδες δολοφονουν τους συζυγους τους. Η Κλυταιμνυστρα δολοφονει τον συζυγο της Αγαμεμνονα. Ο γιος του ζευγους Ορεστης, σκοτωνει την μητερα του καθ' υποδειξη της αδελφης του. Ο Αγαμεμνονας θυσιαζει την μικρη του κορη Ιφιγενεια. Η Κασσανδρα βιαζεται στον βωμο του Απολλωνα απο τον Διομηδη, τον Αιαντα Λοκρο και τον Αγαμεμνονα. Η Δαφνη βιαζεται απο τον Απολλωνα. Ο Τανταλος επιχειρει να βιασει την Λητω, μητερα του Απολλωνα και της Αρτεμης. Η Νιοβη βλεπει τα 12 παιδια της να δολοφονουνται απο τον Απολλωνα και την Αρτεμη. Η Μηδεια σκοτωνει τα παιδια της. Ο Ηρακλης δολοφονει τα παιδια του, την πρωτη του γυναικα και κατοπιν, τον πατερα και τα αδελφια της Ιολης. Η Πασσιφαη ζευγαρωνει με ταυρο. Η Αρτεμη τοξευει τον εραστη της Ωριωνα. Ο Λυκαων θυσιαζει ενα βρεφος στους θεους. Ο Σισυφος σφαζει τον γιο του και προσφερει το μαγειρεμενο του κρεας ως τροφη στους θεους. Ο Μελεαγρος σκοτωνεται με τους συγγενεις του για το τροπαιο του Καλυδωνιου καπρου. Αιμομειξιες, πατροκτονιες, μητροκτονιες, αδελφοκτονιες, βιασμοι, καννιβαλισμοι, κτηνοβασιες. Το αιμα κυλαει αφθονο, τα παθη ειναι παροντα, τοσο μεταξυ θεων και ημιθεων, οσο και θνητων.

Ειδικα οι θεοι, αυτα τα ανωτερα οντα, στα οποια η τεχνη εδωσε ανθρωπινη μορφη, η λογοτεχνια χαρισε συναμα και παθη ανθρωπινα. Τα ομηρικα επη, η "Θεογονια" του Ησιοδου, η "Βιβλιοθηκη" του Απολλοδωρου, οι "Ιστοριες" του Διοδωρου Σικελιωτου περιεχουν αποδειξεις απτες για αυτο. Οι θεοι των αρχαιων Ελληνων ειναι νεοι, ομορφοι, αγεραστοι, αθανατοι. Μπορουν να μεταφερονται με ενα ανοιγοκλεισμα των βλεφαρων οπου θελουν και να παρουν οποια μορφη επιθυμουν. Δεν πεθαινουν, αλλα μπορουν να τραυματιστουν. Οταν ο Ηρακλης πηγε στον Κατω Κοσμο για τον Κερβερο, τοξευσε τον Αδη. Οι πονοι του θεου ησαν αφορητοι. Οι θεοι αγαπουν, μισουν, σκοτωνουν, βιαζουν. Παραλληλα εχουν ενα αισθημα δικαιοσυνης, σε σημειο που να ανταμοιβουν τον εναρετο και να τιμωρουν τον απιστο για την αλαζονια του. Οσο για τους θνητους ηρωες, οι τραγωδιες των μεγαλων ποιητων της κλασσικης Αθηνας τους απογυμνωσαν απο το ηρωικο στοιχειο και τους εβγαλαν τα παθη τους. Ετσι, στην "Μηδεια" του Ευριπιδη, ο Ιασων παρουσιαζεται σαν καιροσκοπος που παρεσυρε την Μηδεια με την γοητεια του μακρια απο την πατριδα της. Το νεο του θυμα ειναι η Γλαυκη, η κορη του βασιλια της Κορινθου Κρεοντα. Ο γαμος των δυο θα δωσει στον Ιασονα το βασιλειο που παντα επιθυμουσε. Στην συμβατικη μυθολογια, ο Ιασων ειναι φυσικα ο αρχηγος της αργοναυτικης εκστρατειας. Οσο για τον Οδυσσεα, ο ομηρικος ανδρας πολυτροπος παρουσιαζεται στον "Φιλοκτητη" του Σοφοκλεους ως συμφεροντολογος που κανει τα παντα και δεν δισταζει μπροστα σε τιποτε, προκειμενου να αποκτησει το τοξο και τα βελη του Ηρακλη, με τα οποια ειναι γραφτο να πεσει η Τροια.

Ενα ακομη ζητημα που απασχολει, ειναι κατα ποσο και κατα ποιον τροπο εξελαβε και αφομοιωσε η συλλογικη μνημη συμβαντα, τα οποια επεζησαν σε υστεροτερες εποχες καλυμμενα υπο το πελο του μυθου. Συναμα, ποτε πιθανολογειται οτι μπορει να ελαβαν χωρα τα γεγονοτα αυτα. Που δηλαδη θα μπορουσε καποιος να τοποθετησει την δημιουργια της ελληνικης μυθολογιας. Και σε αυτο το ζητημα εχει υπαρξει πλουσια και μακρα συζητηση. Μια θεωρια εχει προβαλει ο Μ. Νιλσσον στο βιβλιο του για την μυκηναικη προελευση της ελληνικης θρησκειας απο τις εκδοσεις Δωδωνη. Πραγματικα, στις πινακιδες της μυκηναικης Γραμμικης Β' γραφης, απο τα μεσα της εποχης του Χαλκου και μετα, εχουν αναγνωστει τα περισσοτερα ονοματα των θεων, οπως ειναι ο Διας, η Ηρα, ο Ποσειδων, η Αθηνα, ο Αρης. Οι δε ιδιοτητες τους ειναι διαφορετικες απο αυτες που γνωριζουμε ομως στις μεταγενεστερες εποχες. Ο δε Ποσειδων ειναι στην μυκηναικη Ελλαδα μονο θεος των σεισμων. Στην κλασσικη εποχη κυριαρχει ομως η ιδιοτητα του ως θεος της θαλασσας. Η δε Αθηνα πρεπει να ηταν αμιγως πολεμικη θεοτητα. Αργοτερα απεκτησε και την ιδιοτητα της θεας της σοφιας. Οσο για τον Απολλωνα, ειναι ενας απο τους θεους, ο οποιος εχει ηδη απο τους ιστορικους χρονους, ποικιλες ιδιοτητες. Ειναι συναμα και θεος του φωτος και της μουσικης και προστατης των μαντειων και των ιατρων και μπορει να φερει η' να διωξει τις αρρωστιες. Απο που μπορει να πηγαζουν οι πολλαπλες και διαφορετικες ιδιοτητες μιας θεοτητας; Διαφοροποιησεις ανα περιοχη λατρειας, συνδεδεμενες με τοπικα εθιμα η' μηπως η συλλογικη μνημη (η' και η ληθη) να επαιξε εδω τον ρολο της;

Πλειστα παραδειγματα μπορουν να αναφερθουν σε συναρτηση με την θεωρια της συλλογικης και πολιτισμικης μνημης (kollektives und kulturelles Gedächnis), η οποια επανηλθε εδω και λιγα χρονια στο προσκηνιο απο το ζευγος Assmann. Οπωσδηποτε παιζουν σημαντικο ρολο για τα ελληνικα δεδομενα οι λεγομενοι "σκοτεινοι αιωνες" (1200-800 π. Χ.) οπως ειχε αναφερθει και σε παλιοτερο κειμενο του παροντος ιστολογιου. Τοτε ειχε γινει εκτεταμενη αναφορα στην αντιπαραθεση των προβληματων της εμφανισης των "λαων της θαλασσας" και κατα ποσο αυτη τους η εμφανιση ειναι πιθανον να συμπιπτει χρονικα με τις ημερομηνιες που δινουν οι αρχαιοι συγγραφεις για το τελος του τρωικου πολεμου, ειτε με την "επιστροφη των Ηρακλειδων", η οποια για καποιους ιστορικους της παλιας σχολης, ταυτιζεται με καθοδο των δωρικων φυλων στον ελλαδικο χωρο. Παντως ο τρωικος πολεμος και τα επακολουθα του βρισκονται μονιμως στο επικεντρο αυτου του προβληματος, οπως φαινεται και απο τις δημοσιευσεις των Β. Πανταζη, ομηρικη Γεωγραφια (εκδ. Καστανιωτη) και Α. N. Mασουριδη, οι επικες παραδοσεις. Μια αλλη προσεγγιση (εκδ. Κεδρος) [ συνεκρινε με EPOS. Aegaeum 28, 2007]. Μια αλλη ερμηνεια δινεται στο συλλεκτικο εργο του P. James, Centuries of Darkness, στο οποιο προτεινει μια ριζικη αναθεωρηση της χρονολογιας της Υστερης Εποχης του Χαλκου και της Πρωιμης Εποχης του Σιδηρου, αλλα δεν θα επεκταθουμε σε αυτο εδω.

Ως κατακλειδα, να αναφερθει η εμμονη καποιων ελληνων αρχαιολογων με την μυθολογια στην αυγη του 21ου αιωνα, ωστε να προσπαθουν ειτε να χρονολογησουν οτιδηποτε μεσω λιστας μυθικων ηγεμονων, ειτε να επιβεβαιωσουν το μυθικο παρελθον καθε τοπου μεσω συγκολλησης του με τους σχετικους μυθους (π.χ. "βρεθηκε το ανακτορο του Ιασωνα στην Ιωλκο", "το ανακτορο του Μενελαου και της Ελενης στην Σπαρτη", "αυτο ειναι της εποχης του Ευρυσθεα" κτλ.) κατα το ξεπερασμενο πλεον υποδειγμα του Σλημαν. Οι πρακτικες αυτες γινονται κυριως σε εντυπα εσωτερικης καταναλωσης, αλλα εχουν στηλιτευτει και απο αλλους συναδελφους (: πρβλ. με P. Darque στο Αρχαιολογια και Τεχνες 86, Μαρτιος 2006).