ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΧΧΧ.

Ο ένας είναι Ρώσος, ο τελευταίος εκπρόσωπος του Γκορμπατσόφ. Ο άλλος είναι Πολωνός και διευθύνει στις Βρυξέλλες το Μουσείο της Ευρώπης. Ο Αντρέι Γκρατσόφ και ο Κριστόφ Πομιάν μιλούν για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης

«Από τη σοβιετική αυτοκρατορία απέμεινε ένα άδειο όστρακο»

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: ΤΑ ΝΕΑ, Σάββατο 14 Νοεμβρίου 2009

«Γιατί κατέρρευσε η σοβιετική αυτοκρατορία;», ρώτησε τον Αντρέι Γκρατσόφ και τον Κριστόφ Πομιάν το γαλλικό περιοδικό «Μαριάν», με την ευκαιρία της 20ής επετείου από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Ο πρώτος είναι Ρώσος και υπήρξε ο τελευταίος εκπρόσωπος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ· ο δεύτερος είναι Πολωνός και συνδιευθύνει στις Βρυξέλλες το Μουσείο της Ευρώπης. Και παρόλο που δεν γνωρίζονταν προσωπικά, οι αναλύσεις τους λίγο- πολύ συμπίπτουν. Τόσο ο Γκρατσόφ όσο και ο Πομιάν θεωρούν ότι η πρώτη αιτία για το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η ειρήνη. Μέσα σε 30 χρόνια ειρήνης, από τον θάνατο του Στάλιν και μετά, οι κοινωνίες του σοβιετικού συνασπισμού, με πρώτη τη σοβιετική, υπέστησαν μια βαθιά αλλαγή. «Επί Μπρέζνιεφ, η ΕΣΣΔ δεν είναι πια ένας κόσμος πολιορκημένος, εντελώς απομονωμένος, και αυτό έχει συνέπειες μέσα στο ίδιο το κόμμα», λέει ο Πομιάν.

Ο Γκρατσόφ συμφωνεί και προτείνει άλλους τρεις λόγους: «Κατ΄ αρχάς, ο σοβιετικός κομμουνισμός έπεσε θύμα του εκσυγχρονισμού που μεταμόρφωσε την κοινωνία, η οποία έγινε περισσότερο μορφωμένη, λιγότερο φοβισμένη, περισσότερο ενημερωμένη... Η πνευματική και επαγγελματική ελίτ δεν αποδεχόταν πια τη μετριότητα των συνθηκών στις οποίες επιβίωναν οι κοινωνίες του συνασπισμού».

Ο δεύτερος λόγος της σοβιετικής κατάρρευσης «είναι η ιδεολογική κατάρρευση του συστήματος, η σύγκρουση ανάμεσα στην υπόσχεση και την ουτοπία».

Ο τρίτος λόγος είναι «η ειρήνη επειδή», όπως είπε ο Κριστόφ Πομιάν, «αυτό το σύστημα δεν μπορούσε να επιβιώσει έξω από τον πόλεμο... Αντιμέτωπο μ΄ έναν εξωτερικό εχθρό, όπως στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ή με έναν εσωτερικό, ακόμη και φανταστικό, το σύστημα αυτό λειτουργούσε, όμως σε καιρό ειρήνης δεν υπήρχε πια άλλοθι για τις καθημερινές θυσίες». Άρχιζε τότε κανείς να συγκρίνει «και εδώ υπεισέρχεται ο τέταρτος λόγος της τελικής πτώσης», σύμφωνα με τον Γκρατσόφ. «Το σύστημα αυτό δεν άντεξε το τεστ της ανταγωνιστικότητας. Δεν μπήκε στη μάχη της οικονομικής αποδοτικότητας, της πληροφορικής ούτε καν της ενημέρωσης- σε τίποτε απ΄ όσα μετρούν σε καιρό ειρήνης».

Η έκθεση Χρουστσόφ.

Το πρώτο πλήγμα που δέχθηκε το σοβιετικό σύστημα ήταν η έκθεση Χρουστσόφ, λέει ο Πομιάν, αναφερόμενος στη μυστική έκθεση του τότε ηγέτη του ΚΚΣΕ για τα εγκλήματα του Στά λιν, την οποία υπέβαλε στο 20ό συνέδριο του κόμματος, το 1956. «Ήταν ένα σεισμικό γεγονός. Επιτάχυνε τα κινήματα στην Πολωνία και την Ουγγαρία. Καθεμιά με τον τρόπο της, αυτές οι δύο χώρες τέθηκαν στη συνέχεια στην πρωτοπορία των αλλαγών», εξηγεί. «Στη δεκαετία του 1960 καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι το σύστημα δεν ήταν πλέον υπερασπίσιμο, ότι οι αντιφάσεις του έδειχναν πως αργά ή γρήγορα θα γινόταν έκρηξη...

Αργότερα, με την Αλληλεγγύη, ήταν σαφές ότι πλησιάζαμε στο τέλος».

Για τον Γκρατσόφ, «η πίστη είχε πεθάνει πολύ πριν καταρρεύσει το σύστημα. Πέθανε στην Πράγα, όταν το σύστημα έστειλε τανκς εναντίον των κομμουνιστών που προσπαθούσαν να εκδημοκρατίσουν το σύστημα. Πέθανε στην Πολωνία, όταν ο εργατικός κόσμος στράφηκε εναντίον του συστήματος. Πέθανε στο Αφγανιστάν, όπου η Σοβιετική Ένωση έχασε το καθεστώς της μεγάλης δύναμης, και στην ίδια την ΕΣΣΔ, όταν η οικονομική καταστροφή έγινε η καθημερινότητα του κάθε πολίτη. Τι απέμενε; Ένα άδειο όστρακο. Το αρχικό σχέδιο του Γκορμπατσόφ ήταν να ξανακάνει, είκοσι χρόνια μετά, την Άνοιξη της Πράγας, όμως ήταν πολύ αργά».

Κάτι άλλο από τον σταλινισμό

Εσείς οι Δυτικοί δεν θα καταλάβετε ποτέ πολλά πράγματα για τον Γκορμπατσόφ αν συνεχίσετε να αναρωτιέστε «ποιο ήταν το σχέδιό του; Μέχρι πού ήθελε να φτάσει...;». Δεν ήξερε! Ήθελε κάτι άλλο, κάτι άλλο από τον σταλινισμό, κάτι άλλο από την ανίκανη διαχείριση της νομενκλατούρας. Δεν ήξερε ποιο θα είναι το τέλος, όμως ήξερε τι ήθελε να αποφύγει. Δεν ήθελε να καταφύγει στη βία. Πίστευε στον νόμο, στο κράτος δικαίου, ως εργαλείο πολιτικής διαχείρισης εντός των συνόρων, αλλά και στη διεθνή σκηνή. Ήταν πεπεισμένος πως εισερχόμαστε στην παγκόσμια ιστορία και πως το σύνολο της ανθρωπότητας ήταν γι΄ αυτό υποχρεωμένο να αναζητεί συλλογικές λύσεις σε προκλήσεις, ενεργειακές ή οικολογικές, που να υπερβαίνουν τα σύνορα των κρατών. Πίστευε τέλος, κυρίως στην αρχή, πως οι αξίες της Αριστεράς, η κοινωνική δικαιοσύνη και η δημοκρατία, τις οποίες συνέδεε με τη σοσιαλιστική υπόσχεση, μπορούσαν να δώσουν καλύτερες απαντήσεις απ΄ αυτές του παραδοσιακού φιλελεύθερου καπιταλισμού.

Αλλαγή γενιάς

Στο μεγαλύτερο μέρος της, η γκορμπατσοφική γενιά δεν γνώρισε τη σταλινική περίοδο. Η ειρηνική συνύπαρξη σιγά σιγά διέβρωσε τη νοοτροπία του φρουρίου υπό πολιορκία. Οι γενιές των δεκαετιών του ΄50 και του ΄60 σκέφτονταν διαφορετικά από εκείνες του ΄30 και του ΄40. Γι΄ αυτές, η χρήση της ισχύος έπαψε να είναι το πρώτο ανακλαστικό... Ο Γκορμπατσόφ αποτελεί προϊόν και σύμβολο αυτών των αλλαγών. Είναι αυτές που εξηγούν γιατί στο τέλος οι σύντροφοι απλώς παρέδωσαν την εξουσία...